Polonia Brazylijska

Pierwsi Polacy przybyli do Brazylii w XVII wieku. Najsłynniejszym z nich był generał Krzysztof Arciszewski, dowódca wojsk holenderskich, który w okresie od 1629 do 1639 r. walczył z Portugalczykami w północno-wschodniej Brazylii (Pernambuco). Arciszewski był pierwszym Europeiczykiem, który opisał zwyczaje niektórych plemion indiańskich w północno-wschodniej Brazylii. Około roku 1780, Maurycy Beniowski żołnierz, uczestnik konfederacji barskiej, w drodze z Baltimore na Madagaskar statkiem jakoby zawinął do portu w Rio de Janeiro.

W drugiej połowie XIX wieku brazylijskie elity zaczęły modernizować kraj i dla zagospodarowania olbrzymich, niezamieszkałych obszarów, zwłaszcza na południu, potrzebowały dopływu siły roboczej z Europy. Był to okres po zniesieniu niewolnictwa w Brazylii w roku 1888, a więc zapotrzebowanie na siłę roboczą gwałtownie rosło, co zmuszało władze brazylijskie do prowadzenia aktywnej polityki zachęcania imigracji z Europy.

Masowa emigracja polska do Brazylii rozpoczęła się w latach 60. XIX wieku. Nasilenie fali emigracyjnej miało miejsce w latach 80. i 90. XIX wieku i nazywane było „gorączką brazylijską”. Była to emigracja chłopska „za chlebem”, głównie z zaboru pruskiego, ale także z Galicji Wschodniej, Podlasia, Lubelszczyzny i Mazowsza. Znacznie wczeœniej, bo po Powstaniu Listopadowym zaczęli przybywać do Brazylii polscy emigranci. Wœród Polaków przybyłych w XIX wieku wielu wniosło wkład w rozwój swej nowej ojczyzny. Warto przykładowo wymienić kilka nazwisk: Andrzej Przewodowski(1857-1942) inżynier, , osiadł w Salvadorze, stolicy stanu Bahia, zbudował most na rzece Paraguaçu i kanał Ilheus. Był pierwszym, który prowadził badania geologiczne w stanie Bahia. Czesław Bieżanko,(1895-1985), profesor w Uniwersytecie w Pelotas, stan Rio Grande do Sul, przyczynił się do wprowadzenia uprawy soi w tym stanie. Bronisław Rymkiewicz (1849-1907),pracował jako naczelny inżynier przy budowie drogi kolejowej Rio de Janeiro – Sao Paulo oraz kierował budową portu handlowego w Manaus na Amazonce. Piotr Czerniewicz(1812-1881), uczestnik Powstania Listopadowego,lekarz , jeden z założycieli i członek Imperialnej Akademii Medycznej w Rio de Janeiro,autor książki popularyzującej wiedzę medyczną. Książka ta, została wydana jako encyklopedia lekarska i miała kilkanaœcie wydań.

Pierwszej grupie polskich emigrantów z zaboru pruskiego z Siołkowic przewodził Edmund Sebastian Woœ-Saporski, zwany „ojcem osadnictwa polskiego w Brazylii”. Grupa ta w 1869 r. osiedliła się w miejscowoœci Brusque w stanie Santa Catarina, na południu kraju, skąd w 1871 roku przeniosła się do stanu Paraná zakładając pierwszą stałą kolonię polską w Brazylii, w Pilarzinho, w pobliżu Kurytyby. W następnych latach pojawiały sie nowe kolonie polskie tworząc wokół Kurytyby „zielony pas” ,który zaopatrywał miasto w artykuły rolne. Polska emigracja kierowała się do trzech południowych stanów o umiarkowanym klimacie : Paraná, Santa Catarina i Rio Grande do Sul. Nieliczna grupa z lat 1928-1930 osiedliła się w stanie Espirito Santo, sąsiadującym ze stanem Rio de Janeiro.

W okresie po odzyskaniu niepodległoœci w 1918 roku, napływ emigrantów z Polski zmniejszył się , jednoczeœnie emigracja zmieniła swój charakter stając sie emigracją organizowaną przez instytucje państwa polskiego. W okresie między 1918 i 1939 rokiem do Brazylii przybyło ok. 40 tysięcy imigrantów z Polski. W czasie II wojny œwiatowej, Brazylia przyjęła około 2 tyœ. uchodŸców z Polski. Było wœród nich wielu twórców i artystów, m.in. Julian Tuwim i Jan Lechoń, aktorzy Irena Eichlerówna i Zbigniew Ziembiński, który pozostał na stałe w Brazylii.

Emigracja wojenna po 1939 i 1945 r., wywodząca się głównie z inteligencji, osiedlała się w wielkich oœrodkach miejskich, takich jak Rio de Janeiro i Sao Paulo. Największe skupisko ludnoœci polskiego pochodzenia znajduje się w stanie Paraná i jego stolicy Kurytybie (Curitiba). W tym mieœcie znajduje się pomnik „Siewca” , dłuta znanego artysty-rzeŸbiarza Jana Żaka(Joao Zaco Paraná ) pochodzącego z Polski. Pomnik z kamienia został wzniesiony przez Polonię w 1925 roku dla uczczenia 100 rocznicy niepodległoœci Brazylii. Pomnik symbolizuje polskiego rolnika pracującego na ziemi brazylijskiej. W Kurytybie jest także Park im. Jana Pawła II , w którym znajduje się pomnik polskiego papieża i muzeum składające sie z kilku typowo polskich drewnianych wiejskich chat, pochodzących z początku XX wieku. W mieœcie jest także pomnik „ojca osadnictwa polskiego w Brazylii” Edmunda Sebastiana Wosia-Saporskiego oraz piękna rzeŸba „Macierzyństwo” dłuta Jana Żaka (Joao Zaco Paraná).

Obecnie Polonia brazylijska liczy około 1,5 mln osób. Główne oœrodki polskoœci to „stara” emigracja w stanach Paraná, Santa Catarina i Rio Grande do Sul. W sumie około milion osób pochodzenia polskiego mieszka w skupiskach na rozległych terytoriach, co stwarza niekorzystne warunki integracji z narodem brazylijskim, ale ułatwia utrzymanie odrębnoœci kulturowej i językowej.

Polacy żyjący w Brazylii i Brazylijczycy polskiego pochodzenia zawsze żywo interesowali się losami swej dawnej ojczyzny. Wyrazem tego było poparcie, jakiego udzielali staraniom na rzecz niepodległoœci Polski w okresie I wojny œwiatowej i po jej zakończeniu. W 1917 r. w Rio de Janeiro powstał Komitet Narodowy Polski, natomiast w Kurytybie Polski Komitet Centralny w Brazylii, które aktywnie występowały na rzecz przywrócenia niepodległoœci Polsce. Stanowisko Polonii miało niewątpliwie wpływ na uznanie niepodległej i zjednoczonej Polski przez rząd Brazylii już w sierpniu 1918 r. Zdecydowanego poparcia tym staraniom udzielał znany polityk brazylijski i mąż stanu Rui Barbosa.

W czasie I wojny œwiatowej do Armii Polskiej we Francji wysłano ok. 600 osób do udziału w walkach. W czasie II wojny œwiatowej Polonia brazylijska założyła sieć Komitetów Niesienia Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce i utworzyła Związek Ochotników Polskich z Ameryki Południowej. Kilkuset ochotników wstąpiło w szeregi Polskich Sił Zbrojnych. Polonia brazylijska kultywuje tradycje polskie, kulturę, naukę języka polskiego, jest dumna ze swego polskiego pochodzenia. W latach 20. i 30. ubiegłego wieku istniała bogata działalnoœć kulturalna, oœwiatowa- szkolnictwo, artystyczna i sportowa prowadzona przez polonijne organizacje społeczne. Główną organizacją w okresie międzywojennym był Centralny Związek Polaków w Brazylii z siedzibą w Kurytybie. W latach 1937 i 1938 rząd prezydenta Getulio Vargasa wydał dekrety likwidujące szkolnictwo etniczne w kraju. Dekrety dotknęły wszystkie grupy etniczne. Po 1945 r. nastąpiło powolne odrodzenie działalnoœci kulturalnej przez różne grupy etniczne, w tym także przez grupę polską.

Polacy i Brazylijczycy polskiego pochodzenia wnoszą rosnący wkład do kultury, nauki i gospodarki swego kraju. Najbardziej widoczne jest to w dziedzinie kultury i sztuki. Jest wielu znakomitych twórców polskiego pochodzenia: Zbigniew Ziembiński, aktor,uważany za ojcieca współczesnego teatru brazylijskiego, Bruno Lechowski i Czesław Lewandowski – malarze, Jan Żak, znany jako Joao Zaco Parana i Frans Krajcberg – rzeŸbiarze, Paulo Leminski , poeta , jeden z słynnych brazylijskich poetów XX wieku uważany za” Rimbauda z Kurytyby” oraz współczesny poeta Tomasz Łychowski , Jerzy Milewski – kompozytor i skrzypek. Na wielu uniwersytetach zwłaszcza na południu kraju wykładowcami są profesorowie polskiego pochodzenia. Brazylijczycy polskiego pochodzenia są coraz bardziej widoczni także w administracji lokalnej i legislaturach stanowych oraz w Kongresie Narodowym- parlamencie federalnym. Polskie nazwiska pojawiają się także w niektórych instytucjach federalnych , na przykład ministrem Najwyższego Trybunału Federalnego jest Enrique Ricardo Lewandowski, sędzia i profesor Uniwersytetu w Sao Paulo, mianowany przez prezydenta Luiza Inácio Lula da Silva w 2006 r. Jednym z prokuratorów w Prokuraturze Generalnej jest Ela Wiecko. Członkiem Najwyższego Trybunału Sprawiedliwoœci jest Teori Albino Zavascki ze stanu Santa Catarina.Jeden z najbliższych współpracowników prezydenta Luli , Jacques Wagner działacz związkowy został wybrany gubernatorem stanu Bahia w wyborach w 2006 r. Dyrektorem największej hydroelektrowni w Brazylii „ Itaipu” na rzece Paraná i jednej z największych na œwiecie jest Brazylijczyk polskiego pochodzenia Jorge Samek. W latach 90. gubernatorem stanu Paraná był znany polityk Jaime Lerner, którego rodzice pochodzili z Polski. Jest także kilku liczących się przedsiębiorców polskiego pochodzenia na południu kraju.

Mimo naturalnych procesów asymilacyjnych w diasporze polskiej występują tendencje do zachowania odrębnoœci etnicznej, przejawiające się w kultywowaniu historii,kultury i tradycji polskich, obchodów œwiąt narodowych i religijnych , znajomoœci języka polskiego. Społecznoœci brazylijskie polskiego pochodzenia włączają sie do obchodów ważnych rocznic w historii Polski: organizowały obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego i 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika. Działalnoœć tego rodzaju jest prowadzona przez organizacje polonijne i„Domy Polskie”(Casa da Polonia) istniejące przy niektórych organizacjach. Polską muzykę i tańce kultywują liczne zespoły folklorystyczne . Niektóre z nich jak „Junak” z Kurytyby stan Paraná, „Jupem” z Erechim i „Kalina” z Nova Prata , oba w stanie Rio Grande do Sul , uczestniczą w Œwiatowych Festiwalach Zespołów Polonijnych w Rzeszowie organizowanych przez Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”. W Centrum Kultury Polskiej w Kurytybie na przełomie listopada i grudnia 2007 roku odbył sie kurs przeznaczony dla nauczycieli języka polskiego w Brazylii. Kurs zorganizowany został dzięki współpracy Konsulatu Generalnego RP, Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” oraz organizacji polonijnej Uniao Juventus. Także na przełomie listopada i grudnia 2007 roku w Kurytybie z inicjatywy organizacji polonijnej BRASPOL, zorganizowane było pierwsze spotkanie pisarzy i dziennikarzy polskiego pochodzenia i Brazylijczyków zajmujących się problematyka polskiej grupy etnicznej w Brazylii. Wyrazem kultywowania polskoœci jest m.in. ogłoszenie w 1997 roku miasta Áurea w stanie Rio Grande do Sul „Polską Stolicą Brazylijczyków”. Innym wyrazem tej tendencji jest działalnoœć starych i zakładanie nowych organizacji społecznych. Niektóre organizacje istnieją od ponad sto lat, np. Towarzystwo im. Tadeusza Koœciuszki najstarsze ,założone w Kurytybie w 1890 roku, Towarzystwo Dobroczynne POLONIA w Rio de Janeiro, Towarzystwo Uniao Juventus w Kurytybie i Towarzystwo POLONIA w Porto Alegre. Na początku lat 1990. powstały dwie nowe organizacje o zasięgu ogólnokrajowym: BRASPOL – Federacja Stowarzyszeń Polonijnych w Brazylii i POLBRAS – identyczna federacja. Pierwsza z nich działa nadal. W Rio de Janeiro działa również Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, które każdego roku w Dniu Żołnierza Polskiego organizuje uroczyste składanie wieńców przy pomniku żołnierzy brazylijskich poległych w II wojnie światowej.

Wybór Kardynała Karola Wojtyły na Papieża przyczynił się do wzrostu poczucia dumy Polonii z jej polskiego pochodzenia i zainteresowania Polską

Mimo kultywowania polskich tradycji, proces integracji społecznoœci polskiego pochodzenia z miejscowym społeczeństwem nieuchronnie postępuje, czego dowodem jest m.in. zanik prasy w języku polskim i portugalskim adresowanej do tej społecznoœci. Na początku lat 90. przestały ukazywać się tego rodzaju gazety wydawane w Kurytybie. Niektóre organizacje polonijne, zwłaszcza na południu, wydają biuletyny w języku portugalskim, relacjonujące ich działalnoœć. Od 1997 r. ukazuje się w języku portugalskim czasopismo „PROJEÇOES” wydawane w Kurytybie przez BRASPOL, Towarzystwo Chrystusowe i Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego. Jest to poważna publikacja poœwięcona problematyce polonijnej i stosunków polsko- brazylijskich. Jej redaktorem naczelnym jest ks.dr Zdzisław Malczewski, członek Towarzystwa Chrystusowego, zasłużony badacz imigracji polskiej w Brazylii i Ameryce Południowej i autor licznych książek poœwięconych tej tematyce. Jego publikacje o Polonii brazylijskiej wydawane są w Polsce. Jego autorstwa album pt. „Œlady polskie w Brazylii”, w języku polskim i portugalskim został wydany przez Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w roku 2008 w Warszawie. Muzeum to wydało także dwa zbiory poezji Tomasza Łychowskiego, poety, malarza, dziennikarza i działacza polonijnego z Rio de Janeiro: „Spotkania/”Encontros” w 2006 r. i” Skrzydła”/”Asas” w 2008 r. Natomiast w 2004 r. Zbiór wierszy pt. „Graniczne progi”/”Limiares de Fronteira” tego samego poety został wydany przez Centrum Studiów Latynoamerykańskich UW i Towarzystwo Polsko-Brazylijskie. W roku 2009 ukazał się tom wspomnień Stanisława Warchałowskiego pt. "I poleciał w œwiat daleki..." nakładem Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego i Instytutu Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego.

Władze brazylijskie doceniają wkład społecznoœci polskiego pochodzenia w rozwój kraju. Dają temu wyraz przy różnych okazjach. Prezydent Fernando Henrique Cardoso podczas swej oficjalnej wizyty w Warszawie w lutym 2002 roku , w jednym z przemówień powiedział m.in.”Od dawna podziwiam bratniego i szczerego ducha Polaków. Podczas moich wizyt na południu Brazylii, szczególnie w stanach Paraná i Rio Grande do Sul, urzeka mnie szlachetnoœć Polaków i ich potomków, którzy tam mieszkają. Polonia liczy sobie obecnie około półtora miliona osób, co sprawia, że Brazylia posiada drugą co do wielkoœci grupę polskich imigrantów po Stanach Zjednoczonych. Tę liczbę zawsze cytuję, ponieważ Brazylijczycy są z niej bardzo dumni, œwiadomi wyjątkowego wkładu wniesionego przez ten przyjazny naród w kształtowanie społeczeństwa. Od teatru po sztuki piękne, od rolnictwa po przemysł, nie mówiąc o edukacji i nauce, udział społecznoœci polskiej jest bardzo znaczny w życiu Brazylii. Dlatego przybyłem do Polski z odczuciem, że powracam do ważnej macierzy etnicznej mozaiki, jaką jest Brazylia”...

Polonia brazylijska odgrywa ważną rolę w umacnianiu stosunków między obu krajami. Brazylijscy naukowcy polskiego pochodzenia uczestniczą we współpracy miedzy uniwersytetami obu krajów. Z roku na rok wzrasta ruch turystyczny z Brazylii do Polski, w tym turystów polskiego pochodzenia. W III ZjeŸdzie Polonii i Polaków z Zagranicy, który odbył sie w Warszawie we wrzeœniu 2007 roku, uczestniczyło 12 przedstawicieli z Brazylii, głównie przedstawicieli BRASPOL.

Spotkania z Polonią polskich prezydentów, premierów, ministrów, przedstawicieli Sejmu i Senatu RP podczas ich wizyt w Brazylii stały się regułą.

Prezydent Aleksander Kwaœniewski w czasie oficjalnej wizyty w Brazylii w kwietniu 2002 r. spotkał się w Sao Paulo z Polonią brazylijską z całego kraju. Podczas spotkania w polonijnym „Klubie 44” prezydent dokonał uroczystej inauguracji przekazu sygnału TV Polonia na terytorium Ameryki Południowej.

W jednym z przemówień prezydent A. Kwaœniewski mówiąc o roli Polonii brazylijskiej w stosunkach między obu krajami, powiedział m.in.”Dzisiejsza społeczność polska  w Brazylii tworzy pomost między naszymi krajami. Ludzie,którzy tu mieszkają i pracują, którzy są oddanymi brazylijskimi obywatelami – utrzymują zarazem więŸ ze starym krajem, z polską kulturą i tradycją....Zawsze będą oni ważnymi uczestnikami polsko-brazylijskiego dialogu, będą dla nas przewodnikami, nauczycielami i tłumaczami dwóch fascynujących kultur.”

Mówiąc o imigracji polskiej w Brazylii nie sposób nie przedstawić działalnoœci polskiego duchowieństwa w Brazylii. Wraz z falami polskiej emigracji zaczęli przybywać do Brazylii, początkowo nieliczni, polscy duchowni. Ich praca ma wielkie znaczenie w podtrzymywaniu polskoœci, do czego w niezwykłym stopniu przyczynił się wybór Polaka-papieża i kolejne wizyty Jana Pawła II w Brazylii. Nie podobna przecenić znaczenia inicjatywy kard. Adama Hlonda po jego wizycie w Brazylii w 1934 roku o powołaniu Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej, które ma siedzibę w Kurytybie. W styczniu 2008 roku Towarzystwo Chrystusowe obchodziło 50-lecie swej działalnoœci w Brazylii. Wybitną i zasłużoną postacią jako badacz dziejów Polonii brazylijskiej i duchowny wœród księży chrystusowców jest ks. dr Zdzisław Malczewski, były wieloletni prowincjał tego zgromadzenia na Amerykę Łacińską rezydujący w Kurytybie, gdzie działa również Polska Misja Katolicka, którą od czerwca 2009 roku kieruje jako rektor właœnie ks.dr Zdzzisław Malczewski . W roku 1984 Brazylię odwiedził Prymas Polski kard. Józef Glemp jako Protektor Polonii ,a w1990 roku arcybiskup metropolita Krakowa kard. Franciszek Macharski. W Brazylii pracę duszpasterską prowadzi ponad 300 duchownych pochodzących a Polski lub polskiego pochodzenia, księży diecezjalnych i zakonnych, a także zakonnic. Jest wœród nich kilku biskupów pochodzących z Polski, mianowanych przez papieża Jana Pawła II.

W roku 2009 Polonia brazylijska obchodzi dwie ważne rocznice: 140. rocznicę przybycia do Brazylii pierwszej zorganizowanej grupy polskich emigrantów do Brusque w stanie Santa Catarina oraz 80. rocznicę zorganizowanej emigracji do stanu Espirito Santo. Organizowane sa różne imprezy dla uczczenia tych rocznic. Na początku maja w Aguia Branca(OrzeŁ Biały) w stanie Espirito Santo odbyły się uroczyste obchody obejmujące sympozjum poœwięcone 80-leciu imigracji Polaków do tego stanu oraz spotkania i festyny z udziałem społecznoœci polonijnych z całego stanu i miejscowej ludnosci.